حمام در تاریخ

دکتر همایون نوری پناه دایرة المعارف بزرگ اسلامی...
ایرانیان را، درک نظافت و اهمیت پاکی و پیراستگی، ریشه دار است. تولد، بلوغ و مرگ، سه نقطه بسیار مهم زندگی هر انسانی است. ایرانیان در هرکدام از این منزلگاه های پرتلاطم، نوعی از طهارت و غسل دارند که علاوه بر  مفهوم تمیزی و پاکی، بار معنوی نوعی از عقاید ماورایی را بر دوش می کشد.درحقیقت، یکی از ویژگی های مهم ذهن ایرانیان باور عمیق به  ماورا الطبیعه است. باوری که در تمام ادیان ایرانی چه به شکل دین رسمی کشور و چه در صورت ادیان فرقه ای و حتی آیین های پنهان  زیرزمینی و مخفی، در تمام سنن ایرانی خصوصا مقوله بسیار مهم استحمام، خود را نشان می دهد.متافیزیک شکل یافته حول محور تغسیل  و استحمام آنچنان پهناور است که طالب نگارش یک دانشنامه مفصل می باشد.بنابراین در این اندک مجال تنها به گوشه ای از عقاید عامیانه  ایرانیان می پردازیم.زیرا فرق متصوفه و مفاهیمی که اینان بر محور تغسیل جسم گردآورده اند آنچنان پهناور است که در چند لغت نمی  گنجد.عموم ایرانیان براین باور بوده اند که رفتن به حمام در روز شنبه بدیمن است(اهوازی ٬اطلاعات،۲۴۷۰) و اگر فردی اشتباه کرد و در این  روز به حمام رفت با سردرد مهلکی رو به رو می شود که حتی ممکن است به قیمت جانش تمام شود و در درجه دوم اگر اصرار ورزد و چهل شنبه به  حمام برود قطعا دیوانه می شود(زنجانی،اطلاعات،۲۴۳۶).اما تمامی مردم ایران شنبه را برای استحمام نحس نمی دانند.هر منطقه از جغرافیا ی  پهناور ایران زمین ویژگی ذهنی خاص خود را داراست. برفرض اهالی سروستان استان فارس،روز سه شنبه را برای حمام رفتن منحوس می  دانند(سروستان فارس،۲۴۳).و اگر کسی از اهالی چهل سه شنبه به حمام برود دیوانه خواهد شد(هدایت،۷۸).غالب مردم ایران روز اول ماه به  حمام نمی رفتند زیرا این امر را باعث بیماری می دانستند(شیرازی،۲۷).گویا سردرد و نحوست استحمام در برخی روزها برای مردم دارای  ارتباط مستقیم بوده است.اگر کسی روز سیزده فروردین ماه به حمام می رفت تا سال بعد سردرد می شد(کرمانشاهی،۱۳۶۴).گویا تمامی  اجنه ساکن حمام بودند(ذوالفقاری،۴۸۲).گویا هیئت این موجودات سیاه و زمخت است و دارای بینی کوتاه و چشمان زردرنگ و موهای مجعد و زبر هستند. ایرانیان معتقدند این موجودات، سمی شبیه سم گوسفند دارند.(همان منبع).در سایر فرهنگ ها خصوصا فرهنگ ژرمنی رومی نیز  موجوداتی مانند جن ها وجود دارند که دارای سم هستند. البته هر قوم یک نوع از جانوران را می شناخت. اروپاییان با بز بیشتر آشنا بودند تا گوسفند و پای جن ها شبیه بز بوده است و اینان نیز به حمام می رفتند.اما الزاما نمی توان بین این دو باور ارتباط مستقیم یافت.شب هنگام در حمام  یا زیر درخت خوابیدن احتمال حمله جن ها را در پی دارد(هدایت،۷۷)

 جالب آن که ایرانیان معتقدند با ترفندهایی می توان با جن های درون حمام دوست شد و درباره آینده و سایر افراد از این موجودات اطلاعات  گرفت.یکی از این ترفندها انداختن فندق برای جن های داخل حمام است(ذوالفقاری،۴۸۳).قوم ایرانی بخشی از حیات خود را مدیون انعطاف  پذیری عالی و توانایی جذب دشمنان خویش است.این توانایی منحصر به فرد حتی در زیرترین ساحت های فلکلور ایران نیز قابل لمس است.

نویسنده:

همایون نوری پناه

ویراستار:

محسن اکبرزاده